Οι SANAA και η κομψή γοητεία της υπαινικτικής αρχιτεκτονικής

 απο την ΑΥΓΗ
Γράφει ο ΣΟΛΩΝ ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΣ*
Δεν μιλά για κτήρια, δεν αναφέρεται σε μορφές κατασκευών, αλλά αναφέρεται σε «συνευρέσεις» που λαμβάνουν χώραν, που συμβαίνουν εντός της Αρχιτεκτονικής.

Με αφορμή τη φετινή απονομή του Βραβείου Pritzker για την Αρχιτεκτονική (θεωρούμενο ως το αντίστοιχο Nobel) στο αρχιτεκτονικό γραφείο των SANAA, ξανατίθεται ένα από τα σοβαρά προβλήματα της Αρχιτεκτονικής, διαχρονικό μάλιστα, το οποίο αφορά την προβολή των υλικών ορατών συστατικών της. Κατά κανόνα, η ισχυρή συμβολική επεξεργασία του όγκου αλλά και των επί μέρους μερών των όψεων συνέβαλε καθοριστικά στην κοινωνική σημασιοδότηση των κτηρίων και τη συγκρότησή τους σε μεγάλης κλίμακας αντικείμενα που εξέφραζαν με έκδηλο τρόπο τα ιδεολογικά πρότυπα συγκεκριμένων εποχών ή τάξεων.
Το εργαλείο για αυτή την πολιτική λειτουργία της αρχιτεκτονικής υπήρξε η σχεδιαστική επεξεργασία με, πολύ συχνά, απλοϊκές επιλογές αυτών των άμεσα ορατών στοιχείων της.
Τεχνικές αυτής της μορφής υπήρξαν π.χ. η επιμελημένη, ή υπερβολική διακόσμηση των επιφανειών, που χρησιμοποιήθηκε από την αρχαιότητα μέχρι τον Νεοκλασικισμό και μετέπειτα, ενώ σε πιο brutal εκδοχές, όπως π.χ. στις πυραμίδες, το κυρίαρχο μέσο υπήρξε η μάζα, ο μνημειακών διαστάσεων συμπαγής όγκος, το απόλυτο σχήμα, η αυστηρή, αναντίρρητη μορφή.
Μια άλλη τεχνική που αφορά όμως τον χώρο, είναι αυτή της αξονικής διευθέτησης των μεταξύ των κτισμάτων σχέσεων όπως π.χ. η συμμετρική σύνθεση ή/ και η μετωπική ως προς τη θέση και κίνηση του χρήστη χωροθέτηση τους.
Σε παρερμηνευμένες εκδοχές του μοντερνισμού ως φορέας μηνύματος στην αρχιτεκτονική υιοθετήθηκε η ανάδειξη, σε βαθμό εξιδανίκευσης, της αποκαλούμενης «αλήθειας της κατασκευής», της αποκάλυψης δηλαδή των υλικών, και ιδιαίτερα της υφής αυτών των υλικών. Στην Ελλάδα, η εμμονή στην προβολή της σκληρής υλικότητας και η υποτιθέμενη μοντέρνα προσέγγιση είχε ως αδιαμφισβήτητο εκφραστή τον Άρη Κωνσταντινίδη και τις μετά αυτόν εγκεφαλικές μεταφορές αρχών, υποτίθεται, του μοντέρνου κινήματος στη χώρα.
Σε άλλες όμως, επίσης σύγχρονες και διεθνούς πλέον εμβέλειας προτάσεις η «αλήθεια της κατασκευής» στηρίζεται στην υπερβολική καταφυγή στην αισθητική της υψηλής τεχνολογίας, έτσι ώστε η τελική μορφή των κτηρίων να προκύπτει από την ομολογουμένως ευφυή αλλά συχνά εξεζητημένη επίλυση όλων σχεδόν των τεχνικών λεπτομερειών.
Εν τούτοις, η διαφορετική και πραγματικά επαναστατική πρόταση του μοντέρνου κινήματος, στην αρχιτεκτονική ειδικά, υπήρξε αυτή της έμφασης στην ελεύθερη και ανοικτή σχέση μεταξύ των ορατών πραγμάτων, επιφανειών, όγκου κ.λπ., της έμφασης δηλαδή στις χωρικές σχέσεις που συστήνονται είτε μεταξύ των κτηρίων και όχι στα ίδια τα κτήρια, είτε μεταξύ των υλικών μερών ενός κτηρίου όπως οι τοίχοι και τα δάπεδα, και όχι στα ίδια τα μέρη.
Η έμφαση στις ανοικτές σχέσεις σήμανε ακριβώς, και με εντυπωσιακή διαύγεια, την αναφορά όχι σ’ αυτό που βλέπουμε, αλλά στον χώρο και τις μορφές του, ο οποίος φυσικά δεν είναι κάτι ορατό. Η σκέψη αυτή των μοντέρνων δεν είναι πολύ μακριά από τις αρχές οργάνωσης των χώρων στην αρχαία Ελληνική Αρχιτεκτονική, όπου η επαφή των χρηστών με τις κατασκευές είναι κατ’ εξοχήν έμμεση και υπαινικτική, κυρίως αφαιρετική και υποδηλωτική, παρά επιβαλλόμενη από την καταπιεστική παρουσία των κατασκευών αυτών.
Η σημασία αυτής της συγκεκριμένης αντίληψης για την αξία του χώρου υπήρξε καταλυτική, αφού αναδείκνυε τον ίδιο τον χώρο στον φορέα του νοήματος και της κοινωνικής υπόστασης της Αρχιτεκτονικής.
Το φετινό βραβείο Pritzker λοιπόν, απονεμήθηκε στο ιαπωνικό γραφείο των SANAA. Οι SANAA είναι μια συνεργασία μεταξύ των Kazuyo Sejima και Ryue Nishizawa οι οποίοι διατηρούν από κοινού το αρχιτεκτονικό γραφείο αυτό, ενώ ταυτόχρονα, φαίνεται να έχουν και κάποια σχετικά αυτόνομη παρουσία και δραστηριότητα. Στο πλαίσιο αυτής της κάπως ανοικτής οργάνωσης, η Sejima είναι η επιμελήτρια της φετινής Biennale Αρχιτεκτονικής της Βενετίας. Με την ίδια ιδιότητα αυτή έθεσε ως κεντρικό θέμα της Biennale το “People meet in Architecture” δηλαδή “Οι άνθρωποι συναντώνται μέσα στην Αρχιτεκτονική”. Τι υποδηλώνει αυτή η διατύπωση; Χωρίς απαραίτητα να αντιστοιχεί στο επεξηγηματικό κείμενο που συνοδεύει τη θεματολογία, η διατύπωση αυτή συμπυκνώνει εύστοχα την σχέση της κοινής ανθρώπινης παρουσίας και συνάντησης με τον δομημένο χώρο. Δεν μιλά για κτήρια, δεν αναφέρεται σε μορφές κατασκευών, αλλά αναφέρεται σε «συνευρέσεις» που λαμβάνουν χώραν, που συμβαίνουν εντός της Αρχιτεκτονικής.
Θα μπορούσε να υποστηριχτεί λοιπόν, ότι η συνειδητή θεώρηση της αρχιτεκτονικής, ως το πεδίο συγκρότησης σχέσεων, είναι ουσιαστικά η σύγχρονη - σημερινή δηλαδή - διατύπωση της αντίληψης του μοντέρνου για τον χώρο.
Η ιδέα αυτή της Sejima αντικατοπτρίζει επίσης και την ουσία της αρχιτεκτονικής των SANAA.
Η οποία συνίσταται από την ιδιαίτερη αντίληψη τους για τον χώρο και την κατανόηση της αρχιτεκτονικής όχι ως κτήρια, όχι ως ασκήσεις επιδεξιότητας στην παραγωγή εντυπωσιακών μορφών, αλλά ως το πεδίο συγκρότησης ανοικτών σχέσεων. Οι αξίες και οι όροι για την κατανόηση και χρήση του χώρου δεν προσδιορίζονται αλλά υποδηλώνονται με τον εξαιρετικά ευαίσθητο και ταυτόχρονα αφαιρετικό χειρισμό των εργαλείων τους.
Λεπτόκορμα υποστυλώματα, ορθογωνικοί αυτόνομοι χώροι εντός άλλων πιο μεγάλων ορθογωνικών ή κυκλικών χώρων, με το ενδιάμεσο κενό να ρέει ελεύθερα αφήνοντας πολλαπλές επιλογές στους χρήστες, οριζόντιες καμπυλόμορφες πλάκες με την ελάχιστα απαιτούμενη μάζα που δίνουν την εντύπωση ότι αιωρούνται, να στηρίζονται σε κατακόρυφες διάφανες γυάλινες επιφάνειες. Εξωτερικοί τοίχοι από μπετόν ελαχιστοποιημένου πάχους, με ευρηματικές τεχνικές λύσεις για τις μονώσεις, ευφάνταστες και αδιόρατες στατικές επιλύσεις κ.λπ.
Ένα σύνολο δηλαδή από νύξεις για χώρους σχεδόν άυλους, που μοιάζουν αόριστοι και όμως είναι αυστηρά σχεδιασμένοι και έτοιμοι να συμπληρωθούν με την ανθρώπινη παρουσία, αφού το υλικό χάνει τη φυσική σκληρή υπόστασή του μέσα στο διάχυτο φως.
Η συνθετική και σχεδιαστική άσκηση πραγματοποιείται, όχι με αναφορές, προβολές και επιδεικτικές επεξεργασίες του ορατού υλικού, αλλά με τη συγκρότηση ανοικτών σχέσεων. Και τότε η αρχιτεκτονική καθίσταται υπαινικτική, και όχι καθηλωτική, υποδηλώνει και δεν δηλώνει, απλά αναμένει.
Δεν ασκεί βία, δεν επιβάλλεται και δεν επιβάλλει με επιθετικότητα πρότυπα, ιδέες και θέσεις, αλλά αφήνει κενά, αμφιβολίες, υπαινιγμούς, αμφισημίες και τα περιθώρια για πολλαπλές ερμηνείες, επιλογές, αμφισβητήσεις. Γίνεται κομψή, ευγενής και γοητευτική.
Έτσι σαν ελπίδα στον άγριο θόρυβο που έχει κυριαρχήσει παντού, η Αρχιτεκτονική των SANAA μοιάζει να προσφέρει, προς το παρόν τουλάχιστον, μία ποιοτική, αναζωογονητική και αισιόδοξη αίσθηση υπερβατικής ηρεμίας.

* Ο Σόλων Ξενόπουλος είναι αρχιτέκτων, καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ