Εμμανουήλ Μαρμαράς και η συμμετοχή του στην Ιστορία της Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής

 της Ελένης Φεσσά-Εμμανουήλ

Προοίμιο         

Όπως  ακούσατε από  τους προηγούμενους ομιλητές,ο Μανώλης Μαρμαράς (1947-2017) υπήρξε μία από τις δυναμικότερες παρουσίες στον    χώρο της ιστορίας της  πόλης και της  πολεοδομίας επί τρεις  δεκαετίες. Με  το αξιόλογο έργο που  πραγματοποίησε ως ερευνητής πρωτογενών πηγών, πανεπιστημιακός δάσκαλος και συγγραφέας και    με τον πρωταγωνιστικό ρόλο του σε  επιστημονικές  οργανώσεις, προώθησε την παραγωγή νέας γνώσης για θέματα αιχμής της επιστήμης του αλλά και της κοινωνίας. Ασχολήθηκε επίσης με την  ανάδειξη και υποστήριξη του παραδοσιακού πολιτισμού των Κυκλάδων.

Ο ίδιος συνδύαζε το ερευνητικό ήθος με την πίστη στη συλλογική δράση, το χάρισμα της επικοινωνίας με τον ρεαλισμό και το πάθος για τα ταξίδια με την συστηματική δουλειά. Έτσι κινήθηκε άνετα στο διεθνές επιστημονικό περιβάλλον χωρίς να αποκοπεί από τις πολιτισμικές του ρίζες.

Ο Μανώλης είναι γνωστός στην επιστημονική κοινότητα με μία κυρίως από τις ειδικότητές του, εκείνη του ερευνητή, ιστορικού και καθηγητή της πόλης και της πολεοδομίας. Αντίθετα, στη σκιά αυτού του έργου παρέμεινε η επιστημονική και συλλογική δράση του ως ερευνητή και ιστορικού της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής. Πέραν του επιστημονικού ενδιαφέροντός της, η δράση του αυτή άπτεται θεμάτων που παραμένουν επίκαιρα, όπως είναι η προστασία του δημοσίου συμφέροντος και της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, η σχέση εκσυγχρονισμού και παράδοσης και η αναζήτηση δημιουργικής διεξόδου σε χαλεπούς καιρούς.

 

Πρώτα σημαντικά πρόσωπα της αρχιτεκτονικής και επιστημονικής του πορείας

Στο τελευταίο βιβλίο του ο Μανώλης μιλά εκ βαθέων για γεγονότα και ανθρώπους που επηρέασαν την προσωπική και επιστημονική πορεία του. Τίτλος του βιβλίου είναι Συναντήσεις με Αρχιτέκτονες και άλλες Προσωπικότητες. Το κύκνειο αυτό

άσμα αποτελεί κλειδί για την κατανόηση του πολυσύνθετου και δυνατού χαρακτήρα του συγγραφέα ο οποίος διαπλάστηκε μέσα από πολλλές δυσκολίες. Θα αναφερθώ επί τροχάδην στα σημαντικότερα πρόσωπα της αρχιτεκτονικής διαδρομής του.

Εκείνος που πρώτος στήριξε την απόφασή του να σπουδάσει αρχιτεκτονική ήταν ο Μανώλης Χατζηγιακουμής από το Ασφενδιού της Κω, ένας σπουδαίος νεοελληνιστής, φιλόλογος και ερευνητής της βυζαντινής υμνογραφίας. Το μνημειώδες έργο του, για το οποίο τιμήθηκε από την Ακαδημία Αθηνών με το Αριστείο των Γραμμάτων, εκτείνεται από τον Σολωμό και τον Παλαμά στον Όμηρο, και από τα μεσαιωνικά δημώδη κείμενα ώς τα μουσικά χειρόγραφα, από την εκκλησιαστική μουσική ώς την καθημερινή επαφή με τα νέα παιδιά, που τα ετοίμαζε κάθε χρόνο για το Πανεπιστήμιο. Σε αυτά τα παιδιά ανήκε και ο Μανώλης. Από τον πρώτο αυτό μέντορά του έμαθε να θέτει υψηλούς στόχους και να αγωνίζεται με αποφασιστικότητα για την επίτευξή τους. Ο οραματιστής

αρχιτέκτονας Τάκης Ζενέτος, το ίνδαλμα των σπουδαστικών του χρόνων, ήταν ο επόμενος μέντοράς του. Μέσα από την τριετή εργασία στο γραφείο του θα αποκτήσει πολύτιμη εμπειρία στην εκπόνηση αρχιτεκτονικών μελετών. Συμμετείχε, μεταξύ άλλων, στις μελέτες του «Σπιτιού του Μέλλοντος», μιας Τεχνικής Σχολής στο Αιγάλεω και της επέκτασης – ανάπλασης της Μονής Αρκαδίου στο Ρέθυμνο της Κρήτης. Καθοριστικές για τη στροφή του Μανόλη προς την κοινωνιοκεντρική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής και προς τα τότε επίκαιρα θέματα της πολεοδομίας, της χωροταξίας και του τεχνικοοικονομικού προγραμματισμού υπήρξαν οι συνεργασίες με τρεις διακεκριμένους συναδέλφους του: τους αρχιτέκτονες- πολεοδόμους Αριστείδη Ρωμανό και Δημήτρη Εμμανουήλ και τον Γιώργο Σαρηγιάννη, καθηγητή της πολεοδομίας στην Σχολή Αρχιτεκτόνων του Πολυτεχνείου της Αθήνας. Οι δύο πρώτες συνεργασίες πραγματοποιήθηκαν στη Δημόσια Επιχείρηση Πολεοδομίας και Στέγασης, τη ΔΕΠΟΣ. Εκεί ο Μανώλης εργάστηκε επί δεκαεπτάμισι χρόνια (1979-1996) σε αρχιτεκτονικά προγράμματα, εντρυφώντας παράλληλα στις δύο πτυχές της πολεοδομίας, την πρακτική και την ερευνητική-θεωρητική. Ο Αριστείδης Ρωμανός ήταν τότε διευθυντής μελετών και ερευνών και ο συμφοιτητής του Δημήτρης Εμμανουήλ προϊστάμενος ερευνών

αυτής της δημόσιας επιχείρησης με ειδίκευση σε θέματα οικιστικής πολιτικής. Από τα αρχιτεκτονικά προγράμματα της ΔΕΠΟΣ στα οποία εργάστηκε αναφέρονται ενδεικτικά οι αναπλάσεις του συνοικισμού «Λεβαντή» στις Συκιές Θεσσαλονίκης και των προσφυγικών Καισαριανής και του Ταύρου στην Αθήνα, ο νέος οικισμός στο χωριό Κομπίτσι Χίου, και η ανακατασκευή πεζοδρόμων στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου.

Ένα έργο αναφοράς της ελληνικής αρχιτεκτονικής βιβλιογραφίας

 

Με ιδιαίτερη αγάπη και ευγνωμοσύνη ο Μανώλης αναφέρεται στον δάσκαλό του Γιώργο Σαρηγιάννη, επιβλέποντα της διδακτορικής διατριβής του που είχε τίτλο Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας : Θεσμικό πλαίσιο, χωροθέτηση, διαδικασία παραγωγής. Στα επτά χρόνια που κράτησε η εκπόνησή της, ο Σαρηγιάννης στάθηκε πάντα κοντά του όχι μόνο ως επιστημονικός σύμβουλος αλλά και ως συμπαραστάτης στην αντιμετώπιση της γραφειοκρατικής διαδικασίας.

 

    Αντικείμενο της διατριβής, η οποία ολοκληρώθηκε το 1985, ήταν η συστηματική διερεύνηση των όρων γένεσης και πρώτης ανάπτυξης της αστικής

πολυκατοικίας, η οποία υπήρξε ο βασικός κτιριακός τύπος των ελληνικών πόλεων του 20ού αιώνα. Κατά τη διετία 1989-1990, το κείμενο της διατριβής έτυχε νέας επεξεργασίας και μεγαλύτερης ανάπτυξης σε τυπολογικά και μορφολογικά θέματα. Εκδόθηκε το 1991 από το Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα της ΕΤΒΑ με τίτλο H aστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας. H αρχή της εντατικής εκμετάλλευσης του αστικού εδάφους. Αυτή η πλούσια εικονογραφημένη πραγματεία ανήκει στα έργα αναφοράς της αρχιτεκτονικής μας βιβλιογραφίας.

 

Η ανάδειξη της μοντέρνας αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου και η προστασία της κληρονομιάς της

Ο Μανώλης συμμετείχε επίσης στον κοινό αγώνα για την ανάδειξη της μοντέρνας αρχιτεκτονικής μας και την προστασία της κληρονομιάς της. Θα αναφερθώ πολύ σύντομα σε αυτή την πτυχή της δραστηριότητάς του με ό,τι γνωρίζω από πρώτο χέρι. Οι δρόμοι μας με τον Μανόλη διασταυρώθηκαν για πρώτη φορά το 1985 στο γραφείο του αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Φωτιάδη. Μελετούσαμε τότε και οι δύο το αρχείο του πατέρα του Δημητρίου Φωτιάδη, ενός από τους πρωταγωνιστές της αρχιτεκτονικής στη μεσοπολεμική Αθήνα. Εκείνος ολοκλήρωνε την αρχειακή έρευνα της διδακτορικής διατριβής του και εγώ βρισκόμουν στο μέσον της έρευνας για την ανάδειξη του άγνωστου έργου των αρχιτεκτόνων του Μεσοπολέμου. Έκτοτε είχα και άλλες ευκαιρίες να εκτιμήσω τον μαχόμενο επιστήμονα, τον συνάδελφο και τον άνθρωπο. Η σημαντικότερη από αυτές ήταν, όπως θα δείτε, η συνεργασία μας στη συγγραφή του βιβλίου Δώδεκα Έλληνες Αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου.

Το 1985 θα συνεργαστούμε για πρώτη φορά στο πλαίσιο της έκθεσης «Η Αθήνα στον 20ό αιώνα. 1900-1940» που πραγματοποιήθηκε στο κτίριο Κωστή Παλαμά του Πανεπιστημίου Αθηνών, γνωστό και ως ροζ κτίριο. Η έκθεση αυτή και ο κατάλογός της υπήρξαν σταθμός για την ανάδειξη της μοντέρνας αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου και την προστασία της κληρονομιάς της. Διοργανώθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού επί Μελίνας Μερκούρη στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για τον εορτασμό της Αθήνας ως πρώτης Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης. Στην Οργανωτική Επιτροπή συμμετείχαν ως σύμβουλοι οι αρχιτέκτονες Γιώργος Κανδύλης (1913-1995), καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών Παρισίων, και Γιάννης

Λιάπης (1922-1993), καθηγητής της Σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, οι οποίοι έδωσαν τις γενικές κατευθύνσεις. Την έκθεση συντόνισε η αρχιτέκτων Νίκη Ζαμενοπούλου, προϊσταμένη της 1^ης Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού, και σχεδίασε ο αρχιτέκτων Νίκος Π. Χατζημιχάλης (1923- 1986). Ο Μανώλης συμμετείχε στην Οργανωτική Επιτροπή ως ειδικός επιστημονικός συνεργάτης για την θεματική ενότητα «Το στεγαστικό ζήτημα και η κατοικία». Συνέβαλε επίσης και στον κατάλογο με το άρθρο του «Η γένεση και η πρώτη εμπορευματική ανάπτυξη της πολυκατοικίας».

Η ομιλούσα συνεργάστηκε εθελοντικά με στελέχη της 1^ης Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων σε θέματα δημοσίων κτιρίων και μονοκατοικιών του Μεσοπολέμου. Σας δείχνω αναμνηστικές φωτογραφίες από το στήσιμο αυτής της έκθεσης. Επάνω αριστερά: οι επί συμβάσει αρχιτέκτονες Κική Οικονόμου και Βάσω Ρούσση. Κάτω αριστερά, από αριστερά: η προϊσταμένη της 1^ης Εφορείας Νεωτέρων Μνημείων Νίκη Ζαμενοπούλου, ο συμβασιούχος αρχιτέκτονας Μιχάλης Πιτένης, η ομιλούσα, και η συντονίστρια της έκθεσης Μαρία Πατελάρου. Επάνω δεξιά, από

αριστερά: Μιχάλης Πιτένης, Νίκη Ζαμενοπούλου, Μαρία Πατελάρου, και ο συμβασιούχος αρχιτέκτονας Πολύβιος Γούζιος.

H επιτυχία της έκθεσης και το υλικό του καταλόγου της, ένα μέρος του οποίου έβλεπε για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας, στάθηκαν αφορμή για το μεγάλο αφιέρωμα της ετήσιας επιθεώρησης θέματα χώρου + τεχνών (τόμος 18 του 1987) με τίτλο «Από την ιστορία της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας» και επιστημονική επιμέλεια της ομιλούσας. Ο Μανώλης ήταν ένας από τους επτά ερευνητές-συγγραφείς αυτού του αφιερώματος. Το άρθρο του είχε τίτλο «Η αρχιτεκτονική έκφραση στην πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας».

Η δημοσιότητα που πήρε αυτή η έκθεση και ο κατάλογός της θα διευκολύνουν την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του Μεσοπολέμου. Οι πρώτες κηρύξεις διατηρητέων κτιρίων της μεσοπολεμικής Αθήνας δρομολο- γούνται στο δεύτερο ήμισυ της δεκαετίας του 1980.

 

Πρωτοποριακό ρόλο στον τομέα της ανάδειξης και προστασίας της μοντέρνας αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου διαδραμάτισε η άτυπη ομάδα του αείμνηστου Γεωργίου Λάββα, αρχιτέκτονα–αρχαιολόγου, καθηγητής της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής στην Πολυτεχνική Σχολή του ΑΠΘ (1972-1992) και στο Τμήμα Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και τακτικού μέλους της Ακαδημίας Αθηνών. Ενεργά και μαχητικά μέλη αυτής της άτυπης ομάδας υπήρξαν οι διδάκτορες φοιτητές του Λάββα και εν συνεχεία καθηγητές ΑΕΙ Νίκος Θ. Χολέβας (1944-2015) και Αντρέας Γιακουμακάτος, ο στενός συνεργάτης του Δρ. Μιχάλης Λεφαντζής, ο Μανώλης Μαρμαράς και η ομιλούσα.

Κατά τη δεκαετία του 1980, υπηρεσίες και στελέχη του Υπουργείου Πολιτισμού υπηρέτησαν με ζήλο την υπόθεση της προστασίας της νεότερης αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, υιοθετώντας τις ευρωπαϊκές αρχές και συμβάσεις (Χάρτη της Βενετίας, Διακήρυξη του Άμστερνταμ, Σύμβαση της Γρανάδας κ.ά.) Ενδεικτικά αναφέρεται η εικοσαετής προσπάθεια δημιουργίας Μουσείου Ιστορίας της Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, η οποία άρχισε με πρωτοβουλία του Τμήματος Νεωτέρων Μνημείων της τότε Διεύθυνσης Λαϊκού Πολιτισμού του Υπουργείου Πολιτισμού (προϊστάμενος Γεώργιος Νίνος).

Η δεκαετία του 1990 και η χαμένη ευκαιρία για τη δημιουργία Μουσείου Νεοελληνικής Αρχιτεκονικής

Κατά τη δεκαετία του 1990 συνεχίζεται η προσπάθεια δημιουργίας του Μουσείου Ιστορίας της Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής. Η σχετική ομάδα εργασίας του ΥΠΠΟ διευρύνεται με τη συμμετοχή του Μανόλη Μαρμαρά και άλλων ειδικών επιστημόνων. Το 1997, επί διευθύνσεως Σταματίας Χατζηνικολάου, η ομάδα συνέταξε σχέδιο νόμου για την ίδρυση του Μουσείου ως ΝΠΔΔ. Όμως, παρά το αξιόλογο συλλεκτικό και νομοπαρασκευαστικό έργο της ομάδας, το Μουσείο Ιστορίας της Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής δεν περιελήφθη στον οργανισμό του Υπουργείου Πολιτισμού του 2002 (Νόμος 3028/2002 Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς [ΦΕΚ A 153/28-06-2002]).

Άλλωστε το πολιτικό και κοινωνικo-οικονομικό κλίμα της εποχής ευνοούσε κυρίως την ανάπτυξη πολιτιστικών ιδρυμάτων και πρωτοβουλιών του τραπεζικού συστήματος και του ιδιωτικού τομέα. Ενδεικτικά αναφέρονται το δίκτυο μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύματος της Τράπεζας Πειραιώς, η ίδρυση των Αρχείων Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη (1995) και η ίδρυση του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής (1995) με πρωτοβουλία του Ορέστη Δουμάνη (1929-2013), εκδότη των ετήσιων επιθεωρήσεων Αρχιτεκτονικά Θέματα και θέματα χώρου + τεχνών. H Επιστημονική Ημερίδα που διοργάνωσε η 1η Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών (ΥΠΠΟ) στις 16.10.1998 ήταν ο πρώτος συστηματικός διάλογος πάνω στο θέμα της προστασίας του μοντέρνου κτιριακού αποθέματος της μεσοπολεμικής Αθήνας. Σε αυτόν συμμετείχαν ειδικοί επιστήμονες και εκπρόσωποι φορέων του Δημοσίου και του Δήμου Αθηναίων που ασχολούνταν με την προστασία των αρχιτεκτονικών μνημείων του 20ού αιώνα. Μέλη της οργανωτικής επιτροπής ήταν οι αρχιτέκτονες της Εφορείας Κική Οικονόμου και Βάσω Ρούσση, η οποία επιμελήθηκε τα Πρακτικά της, και συντονίστρια η προϊσταμένη τους Νίκη Ζαμενοπούλου-Χρονοπούλου. Η ημερίδα που είχε τίτλο Η Προστασία των Κτηρίων του Προπολεμικού Μοντερνισμού στην Αθήνα πραγματοποιήθηκε στο αμφιθέατρο του ΥΠΠΟ. Ο Μανώλης Μαρμαράς συμμετείχε με την εισήγηση «Οι γεωγραφικές συγκεντρώσεις των μεσοπολεμικών

πολυκατοικιών     της    Αθήνας    ως    κριτήριο     διάσωσής    τους».    Σας    δείχνω χαρακτηριστικές φωτογραφίες αυτής της ημερίδας.

 

 

Δώδεκα Έλληνες Αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου / Twelve Greek Architects of the Interwar Period

Το βιβλίο Δώδεκα Έλληνες Αρχιτέκτονες του Μεσοπολέμου, το οποίο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2005 από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, υπήρξε ο σημαντικότερος καρπός της συνεργασίας μας. Με την έκδοσή του σε δύο γλώσσες, στα ελληνικά και τα αγγλικά, θελήσαμε να συμβάλουμε σε μια χρόνια εκκρεμότητα της αρχιτεκτονικής μας ιστοριογραφίας: τη δύσκολη διάνοιξη του δρόμου για να εισέλθουν οι αρχιτέκτονές μας και το έργο τους στην παγκόσμια ιστορία κατ’ αξίαν και με τον δικό τους τρόπο.

 

Στο βιβλίο αυτό εξετάζεται η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα μέσα από τη ζωή, τις προσεγγίσεις και το έργο δώδεκα αρχιτεκτόνων που επηρέασαν καθοριστικά τη διαμόρφωσή της. Πρόκειται για διακεκριμένους ανθρώπους της πράξης με διαφορετική ηλικία, προέλευση, εφόδια και νοοτροπία, οι οποίοι εκπροσωπούν το πολυποίκιλο τοπίο της ελληνικής αρχιτεκτονικής των δεκαετιών του 1920 και 1930.

Η προσέγγιση αρχίζει με τον πρωτοπόρο μεταρρυθμιστή Αριστοτέλη Ζάχο και με έναν εκπρόσωπο της αρχιτεκτονικής γενιά του 1910, τον Κωνσταντινουπολίτη Κωνσταντίνο Κυριακίδη. Ακολουθεί η τεκμηρίωση του αρκετά άγνωστου έργου έξι εκπροσώπων της δυναμικής γενιάς του 1920, των Νικολάου Νικολαΐδη, Κώστα Κιτσίκη, Μανώλη Λαζαρίδη, Δημητρίου Φωτιάδη, Γεωργίου Κοντολέοντος και Λεωνίδα Μπόνη. Η παρουσίαση κλείνει με σημαντικούς εκπροσώπους της αρχιτεκτονικής γενιάς του '30 —της γενιάς του Μοντέρνου Κινήματος και των πρωτοποριακών σχολικών κτιρίων—, οι οποίοι είναι περισσότερο γνωστοί στους κύκλους των ειδικών. Πρόκειται για τους Νικόλαο Μητσάκη, Κυριακούλη Παναγιωτάκο, Πάτροκλο Καραντινό και Βασίλειο Δούρα.

Καρπός πολυετών ερευνών των δύο συγγραφέων, το βιβλίο αυτό, δίνοντας έμφαση στα πρόσωπα, προτείνει μια ιστορική προσέγγιση διαφορετική από τις συνήθεις, οι οποίες επικεντρώνονται στα κτηριακά προϊόντα ή στους διαμορφωτικούς τους παράγοντες. Με τον τρόπο αυτό, η ελληνική αρχιτεκτονική του Μεσοπολέμου μπορεί να γίνει ευρύτερα κατανοητή και, το κυριότερο, μπορεί να εκτιμηθεί ο ρόλος των ανθρώπων που δημιούργησαν τα πρότυπά της.

Σας δείχνω χαρακτηριστικές φωτογραφίες από την παρουσίαση της πρώτης έκδοσης του βιβλίου μας στις 31.10.2005 στο Αμφιθέατρο «Ιωάννης Δρακόπουλος» του ιστορικού κτιρίου του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το βιβλίο παρουσίασαν οι αρχιτέκτονες-καθηγητές Νίκος Χολέβας, Πέτρος Μαρτινίδης και Γιώργος Πανέτσος.

  

    

 

 Για την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία της Αθήνας

Σημαντική τέλος συμβολή του Μανόλη Μαρμαρά είναι η δημοσίευση ενός κατεστραμμένου σήμερα αρχείου στο βιβλίο του με τίτλο Για την αρχιτεκτονική και την πολεοδομία της Αθήνας. Πρόκειται για το Αρχείο των νέων οικοδομικών αδειών πολυώροφων κτηρίων της Αθήνας, οι οποίες εκδόθηκαν από το Πολεοδομικό Γραφείο Αττικοβοιωτίας την περίοδο 1925-1941. Το πρωτότυπο υλικό των Βιβλίων Καταχωρήσεων οικοδομικών αδειών, που είναι όπως βλέπετε χειρόγραφο, έχει εν τω μεταξύ καταστραφεί τόσο από την αλόγιστη χρησιμοποίηση του από τους επισκέπτες στο Αρχείο της Πολεοδομίας όσο και από την ανεπαρκή φύλαξή του. Ο Μανώλης είχε αποδελτιώσει το αρχείο κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της διδακτορικής του διατριβής. Με τη δημοσίευσή του αυτή το κάνει προσπελάσιμο στους ερευνητές του αθηναϊκού Μεσοπολέμου.

  

 

 

 

Εκτός από το επιστημονικό και διδακτικό έργο του, ο Μανώλης Μαρμαράς διακρινόταν για τη φυσική ευγένεια, το ήθος και τις οργανωτικές ικανότητές του. Υπήρξε πάντα ανιδιοτελής, ειλικρινής, αισιόδοξος, και επίμονος. Έφυγε νωρίς και πλήρης ιδεών. Το κενό που άφησε είναι δυσαναπλήρωτο.